W ćwierćwiecze po powstaniu styczniowym Adam Asnyk pisał m.in.:
„Boś ty nie przyszedł jako klątwa nieba,
Ani nie spadłeś jak grom niespodzianie,
Lecz jak duchowa narodu potrzeba,
W krwawej wypadków wypłynąłeś pianie -
Aby ostatnim orężnym protestem
Zapisać w dziejach nieśmiertelne: Jestem!”
„W dwudziestopięcioletnią rocznicę powstania 1863 roku”, 1888
Wojna przeciw imperium carów
Powstanie styczniowe, będąc ostatnią wojną „narodu szlacheckiego” przeciw imperium carów, było tragiczną klęską, co nie oznacza, że przystąpiła do niego garstka szaleńców porywających się „z motyką na słońce”. Trudno za takich uznać pisarzy pozytywistów, rzeczników pracy organicznej, pracy u podstaw - Elizę Orzeszkową czy Bolesława Prusa. A byli oni nie tylko twórcami literackiej legendy powstania, ale także jego uczestnikami. Rachuby na zwycięstwo były, jak dowodzą historycy, większe niż w przypadku zrywu listopadowego, w związku z korzystnym układem politycznym po klęsce Rosji w wojnie krymskiej.
W ponad tysiącu bitew i potyczek powstania zginęły dziesiątki tysięcy ludzi, dziesiątki tysięcy pociągnęły syberyjskim szlakiem na zesłanie. Ale poza noszoną powszechnie żałobą narodową pozostało po powstaniu styczniowym coś więcej - wola działania, tak aby naród szlachecki stał się narodem polskim, przysposobienie indyferentnego żywiołu chłopskiego do polskości. Stefan Żeromski w opowiadaniu „Rozdziobią nas kruki, wrony” nie wymyślił sytuacji pobojowiska, na którym polegli obdzierani są z szat przez chłopstwo. Tak było. Ale było też tak, że jednym z pierwszych aktów prawnych Rządu Narodowego z 1863 r. było uwłaszczenie chłopów. Acz historycznie przyszło za późno, zmusiło jednak carat do korzystniejszego w Królestwie Polskim niż na terenie całego imperium ukazu uwłaszczeniowego z roku 1864.
W kulcie powstania wyrósł urodzony na Litwie Piłsudski, gdzie represje Murawiewa „Wieszatiela” były szczególnie krwawe. Bo w klęsce, o czym Piłsudski doskonale wiedział, jest zaród zwycięstwa. Jeśli przenosi ona nieśmiertelną wolę wolności - a tak było w przypadku powstania styczniowego. Czy można sobie wyobrazić masowy udział społeczeństwa wszelkich warstw w zwycięskiej wojnie 1920 r. bez tego „genu wolności”, który utrwaliło powstanie styczniowe?
Pisarze i święci - „nil desperandum”
W powstaniu uczestniczył kwiat, elita inteligencji polskiej. Czynnie - jak Adam Asnyk czy Bolesław Prus (ranny w jednej z bitew, odsiedział też swoje w carskim więzieniu) lub wspomagająco - jak Eliza Orzeszkowa: w jej majątku przez pewien czas przebywał ostatni dyktator powstania Romuald Traugutt, odwoziła go też własnym powozem do granic Królestwa. Polak z wyboru, z niemiecko-francuskiej rodziny, Wincenty Pol był autorem jednej z najpopularniejszych pieśni powstania: „W krwawym polu srebrne ptaszę, poszli w boje chłopcy nasze...”. Władysław Ludwik Anczyc był nie tylko autorem „Marszu strzelców”, ale także redaktorem powstańczej prasy. Wśród powstańczej rodziny trzeba też przypomnieć trzech polskich świętych: Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, Rafała Kalinowskiego i Adama Chmielowskiego - Brata Alberta. Metropolita warszawski abp Szczęsny Feliński, mianowany w przeddzień powstania, nie był jego zwolennikiem, ale kiedy rozszalał się carski terror, nie zawahał się przed opublikowaniem otwartego listu do cara. Zapłacił za to 20-letnią zsyłką w głąb Rosji.
Znakomity inżynier Rafał Kalinowski, walczący na Litwie, pierwotnie skazany na śmierć, ostatecznie skazany został na 10 lat katorgi na Syberii. Dopiero potem, podobnie jak w przypadku Adama Chmielowskiego, zaczyna się jego życie w kapłańskiej posłudze. Adam Chmielowski w następstwie rany odniesionej w bitwie stracił nogę, a na Sybir nie trafił tylko dlatego, że udało mu się zbiec do Paryża.
Pisarze polscy ery pozytywizmu nie tylko walczyli w powstaniu, pozostawili także trwałą pamięć o nim w swojej twórczości - na czele z Elizą Orzeszkową i jej tomem opowiadań „Gloria victis”, i „Nad Niemnem”. Dramatycznie piękną legendę powstania stworzył w „Wiernej rzece” Stefan Żeromski. Oprócz aktywności powstańczej, potem literackiej i organicystycznej dali narodowi coś bezcennego - wzorce postaw Polaka inteligenta, z których naczelnym była bodaj zasada niepoddawania się przeciwnościom, nieulegania klęsce: „Nil desperandum” oraz świadomość powinności wobec narodu, przyświecająca także niezwykłej misyjnej pracy dla najuboższych św. Brata Alberta. Piłsudski ujął to lapidarnie: „Być zwyciężonym i nie ulec - to zwycięstwo”. Wychodząc ze straszliwej, traumatycznej klęski, wszyscy oni nie ustawali w pracy na rzecz przyszłej Polski. I w tym jest waga i nauka przesłania powstania styczniowego dla nas. Nie ma w dziejach naszego narodu alternatywy „albo powstanie, albo codzienna praca”. Między jednym a drugim jest „iunctim”, które sprawia, że wciąż jako naród istniejemy.
Wbrew pozorom ten zryw wolnościowy naszych przodków nie był bezsensowny. Represje zaborców odniosły odwrotny skutek. Polski patriotyzm zszedł do podziemia, rozwinął się w kierunku pracy organicznej, co umożliwiło odzyskanie niepodległość w 1918r.
